नेपालको राजनीति लामो संघर्ष, बलिदान र निरन्तर यात्राको इतिहास हो । पञ्चायती निरङ्कुशताको अँध्यारो कालखण्डदेखि बहुदलीय प्रजातन्त्र, जनयुद्ध, शान्ति प्रक्रिया र संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रसम्मको यात्रा कुनै व्यक्तिको एकल प्रयासले होइन, हजारौँ कार्यकर्ताहरूको रक्त, पसिना र आँसुले सम्भव भएको हो । यस यात्रा भित्र असंख्य परिवारहरू छन् जसले आफ्ना जीवन, भविष्य र अस्तित्व नै आन्दोलनलाई समर्पण गरे । तर विडम्बना यसमा हो कि योगदानका आधारमा अवसर पाएका कार्यकर्ताहरूलाई पनि अकसर परिवारवादको आरोपले घेरिन्छ । यो केवल व्यक्तिगत अपमान मात्र होइन, आन्दोलनकै इतिहासप्रति गरिएको गम्भीर अन्याय हो ।

यस आलेखमा मैले आफ्ना व्यक्तिगत अनुभव, परिवारको पृष्ठभूमि, जनयुद्धमा गरेको योगदान, पार्टीभित्रको संघर्ष, जनार्दन शर्मा सँगको पारिवारिक सम्बन्ध र त्यसका आधारमा लगाइएका परिवारवादका आरोपबारे विस्तृत विश्लेषण प्रस्तुत गर्न चाहन्छु । साथै, नेपाली राजनीतिक संस्कृतिमा परिवारवादको प्रश्नलाई व्यापक सन्दर्भमा राखी, योगदान र अवसरबीचको सम्बन्ध, लैङ्गिक विभेद, संगठनात्मक संस्कृतिको गिरावट र भविष्यमा आवश्यक सुधारका दिशाबारे विचार राख्ने प्रयत्न गर्नेछु ।

आन्दोलनको पारिवारिक पृष्ठभूमि
पिता स्कन्द शर्मा पञ्चायती निरङ्कुश शासनकालमा रुकुम जिल्लामा मोटो मशाल नामक क्रान्तिकारी संगठनका संस्थापक हुनुहुन्थ्यो । उहाँको क्रान्तिकारी दृष्टि केवल राजनीतिक संगठन निर्माणमा सीमित थिएन, बरु सामाजिक अन्याय, विभेद र असमानताविरुद्धको जनचेतना निर्माणमा केन्द्रित थियो । पञ्चायती दमन, प्रहरी प्रशासनको नियन्त्रण र तत्कालीन समाजमा व्याप्त जातीय विभेदका बीच उहाँले मोटो मशाललाई केवल राजनीतिक संगठन नभई वैचारिक मशालका रूपमा फैलाउनुभयो । यही पृष्ठभूमिले हाम्रो सम्पूर्ण परिवारलाई संघर्ष र विद्रोहको बाटोतर्फ प्रेरित गर्‍यो ।

सबै परिवारले यो बाटो रोज्यौं, र त्यस बाटो भन्दा फरक अन्य बाटोमा कहिल्यै आत्मसमर्पण गरेनौं, अवसरवादलाई अँगालेनौं र बिचलनको समर्थन पनि गरेनौं । हाम्रो जीवन आन्दोलनकै लयसँग बाँधिएर रह्यो । मोटो मशालदेखि सुरु भएको हाम्रो यात्रा पछि एकता केन्द्र, जनयुद्ध, शान्ति प्रक्रिया हुँदै संघीय गणतन्त्रसम्म निरन्तर सक्रिय रहेको छ ।

 व्यक्तिगत यात्रा
प्रतीक्षा १४ वर्षको उमेरमा, २०४७ सालमा, विद्यार्थी संगठनमार्फत आन्दोलनमा प्रवेश गरेकी थिएँ । त्यो उमेरमा साथीहरू विद्यालयको खेलमै रमाइरहेका थिए, तर मेरो लागि संघर्ष नै जीवनको पहिलो पाठशाला बन्यो । २०५२ सालमा रुकुमको राडि कब्जा हुँदा, म पहिलोपटक हतियारसहितको सैन्य जिम्मेवारीमा थिएँ । त्यो ऐतिहासिक क्षणमा रुकुमबाटै पहिलो महिला छापामारको रूपमा म, कमला र लालकुमारी सहभागी भयौं । यो केवल व्यक्तिगत सहभागिता मात्र थिएन, बरु आन्दोलनमा महिलाको भूमिकाको ऐतिहासिक पहिचान थियो । त्यस क्षणपछि मेरो जीवन पूर्ण रूपमा संघर्षको यात्रामा होमिएको हो ।
जनयुद्धको कठिन समयमा कहिले चौकी कब्जा, कहिले संगठन विस्तार, कहिले प्रचार–प्रसार, कहिले सुरक्षात्मक काम, म निरन्तर पार्टीका गतिविधिमा संलग्न रहेँ । त्यो संलग्नता केवल एक कार्यकर्ताको जिम्मेवारी पूरा गर्ने मात्र होइन, महिलाले पनि पुरुषसँग बराबरी हैसियतमा संघर्ष गर्न सक्छन् भन्ने ऐतिहासिक सन्देश दिने अवसर पनि थियो ।

पारिवारिक सम्बन्ध र राजनीतिक आरोप
रगतको नाताले जनार्दन शर्मा मेरा दाजु हुनुहुन्छ । उहाँ मन्त्रीसम्म पुग्नुभयो, पार्टीको शीर्ष नेतृत्वसम्मको यात्रा गर्नुभयो । तर यही नातालाई आधार बनाएर मेरो भूमिकामाथि प्रश्न उठाइनु गम्भीर अन्याय हो । म जनयुद्धमा सक्रिय हुँदा पनि र हालसम्म पनि, मेरो कामलाई केवल दाजुको बहिनी भएकै कारण अवसर पाएको भनेर आरोप लगाइन्छ ।

यहाँ एउटा साधारण प्रश्न उठ्छ—यदि म जनयुद्धमा शहीद भएकी भए, के त्यसलाई पनि जनार्दनको बहिनी भएर शहीद भएको भन्न सकिन्थ्यो ? यो प्रश्न आफैंमा आरोपको निराधारपन देखाउन पर्याप्त छ ।

२०७० सालमा मैले दाङ–देउखुरीबाट प्रतिनिधि सभा सदस्यको उम्मेदवारी पाएँ । त्यो क्षेत्र जित्ने सम्भावना निकै न्यून थियो र म पराजित भएँ । तर पार्टीको सामूहिक निर्णयलाई मान्दै म चुनावी मैदानमा उभिन तयार भएँ । २०७९ सालमा भने समानुपातिक प्रणालीमार्फत प्रतिनिधि सभा सदस्य बन्ने अवसर पाएको छु । यी दुबै अवसरहरू मेरो योगदान र पार्टीको मूल्याङ्कनकै आधारमा आएका हुन्, केवल नातासम्बन्धकै कारण होइनन् ।

परिवारवादको आरोप र यसको त्रुटिपूर्ण स्वरूप
पार्टीभित्र चलिरहेको बहसलाई मोड्ने उद्देश्यले अकसर परिवारवादको आरोप उठाइन्छ । तर यस आरोपमा गहिरो त्रुटि छ । पहिलो, यसले इतिहासप्रति अन्याय गर्छ । जनयुद्धमा महिलाले गरेको योगदानलाई नदेखेर, केवल पारिवारिक नाताको आधारमा मूल्यांकन गर्नु आन्दोलनकै बलिदानमाथि चोट पुर्‍याउनु हो । दोस्रो, यसले महिला कार्यकर्त्रीप्रति अन्याय गर्छ । पुरुष नेताहरूले पाएका अवसरलाई योगदानकै मूल्य मानिन्छ, तर महिलालाई मात्र “नातावाद” को चश्माले हेर्नु लैङ्गिक विभेदको अर्को रूप हो । तेस्रो, यसले पार्टीभित्रको राजनीतिक संस्कृतिलाई कमजोर बनाउँछ । पार्टीभित्रको बहस विचार, नीति र कार्यशैलीबारे हुनुपर्ने हो, तर यसलाई व्यक्तिगत र पारिवारिक आरोपतर्फ मोड्नु संगठनात्मक नैतिकताको ह्रास हो ।
योगदान र अवसरको असमान मूल्याङ्कन
आज पार्टीमा त्यस्ता धेरै नेताहरू छन् जसले जनयुद्धको कठिन घडीमा प्रत्यक्ष भूमिका खेलेनन्, आत्मसमर्पण गरे वा पार्टी विभाजनमा सक्रिय रहे । तर तिनीहरूले पनि अवसर पाएका छन् । यसलाई योगदानकै मूल्यका रूपमा लिइन्छ । तर, जनयुद्धदेखि निरन्तर खटिएका र बिचलनको समर्थन नगरेका कार्यकर्ताहरूलाई मात्र पारिवारिक सम्बन्धकै आधारमा आरोप लगाइनु राजनीतिक असमानताको स्पष्ट उदाहरण हो । यसले देखाउँछ कि योगदानलाई भन्दा पनि आरोपलाई प्राथमिकता दिने गलत संस्कृतिले जरा गाडिरहेको छ ।

भूमिकाको भिन्नता
जनार्दन मन्त्री हुँदा मैले सचिवालयमा बसेर हैकम जमाएको छैन, शक्तिको दुरुपयोग गरेको छैन । बरु म निरन्तर दाङ जिल्लामै बसेर संगठन निर्माण र पार्टी विस्तारमा संलग्न रहेँ । यदि अवसर केवल दाजुको नाताले मात्र दिइएको भए, मन्त्रीकालमा मलाई शक्तिशाली जिम्मेवारी दिन सकिन्थ्यो । तर त्यो भएन । यसले स्पष्ट देखाउँछ कि मेरो भूमिकाको आधार पारिवारिक सम्बन्ध होइन, योगदान र संघर्षको निरन्तरता हो ।

आजको बहस र आवश्यक दिशा
आज पार्टीभित्र विधि–पद्धति, संगठनात्मक संरचना र कार्यशैलीबारे बहस भइरहेको छ । जनार्दनले उठाएका प्रश्नहरूलाई समर्थन वा विरोध गर्न सकिन्छ, तर यसलाई परिवारवादको आरोपमा सीमित गर्नु खतरनाक हो । पार्टीलाई सबल बनाउन आवश्यक कुरा विचार र नीतिमा केन्द्रित बहस हो, व्यक्तिगत आक्षेप होइन । यदि बहस विचारको स्तरमा रहँदैन भने, संगठन कमजोर मात्र होइन, आन्दोलनकै उपलब्धिहरू खतरामा पर्छन् ।

इतिहासले दिने पाठ
नेपालको राजनीतिक इतिहासले देखाउँछ कि योगदान गर्नेहरूलाई ढिलो भए पनि इतिहासले न्याय गर्छ । केवल नातासम्बन्धकै आधारमा अवसर बाँड्ने संस्कृतिले संगठनलाई कमजोर बनाउँछ, तर योगदानलाई नदेखेर आरोपको भरमा पात्रलाई पाखा लगाउने प्रवृत्तिले पनि आन्दोलनलाई घातक असर गर्छ । सहिदहरूको रगत र आन्दोलनमा होमिएका कार्यकर्ताहरूको योगदानलाई मूल्याङ्कन गर्न सकिएन भने, इतिहासले त्यो पीढीलाई माफ गर्दैन ।

निष्कर्ष
आजको मेरो सन्देश स्पष्ट छ । मलाई जनार्दनको बहिनी भनेर सिकार बनाउने प्रवृत्ति बन्द गर्नुपर्छ । पार्टीभित्रको बहस विचार, विधि र नीतिमा केन्द्रित हुनुपर्छ, व्यक्तिगत आरोपमा होइन । योगदानअनुसारको मूल्याङ्कन हुनुपर्छ, रक्तसम्बन्धकै आधारमा होइन। महिलाले आन्दोलनमा पुर्‍याएको योगदानलाई परिवारवादको नाममा खारेज गर्नु लैङ्गिक विभेद मात्र होइन, इतिहासको अपमान पनि हो ।
यदि हामीले संघर्षका दिनको मूल्य बिर्सेर केवल आरोपको राजनीति गर्ने हो भने, सहिदहरूको रगत र आन्दोलनका उपलब्धि नै माटोमा मिल्छन् । त्यसैले अब समय छ—इतिहासलाई सम्मान गर्ने, योगदानलाई मूल्याङ्कन गर्ने र भविष्यलाई सबल बनाउन सबैलाई समेट्ने ।