शिक्षा कुनै पनि राष्ट्रको समृद्धिको मूल आधार हो। शिक्षित नागरिक बिना राष्ट्रको समुन्नति असम्भवजस्तै हुन्छ। “शिक्षा विकासको मेरुदण्ड हो” भन्ने भनाइ केवल भनाइ मात्र नभएर यथार्थ हो। शिक्षाले व्यक्तिको बौद्धिक, नैतिक, सामाजिक तथा आर्थिक विकास गर्छ, जुन अन्ततः राष्ट्रको विकासमा योगदान पुर्याउँछ। यो लेखमा हामी शिक्षाको विभिन्न पक्षहरू र त्यसले देश विकासमा पुर्याउने भूमिकालाई विस्तृत रूपमा चर्चा गर्नेछौं।
शिक्षा: मानव संसाधन विकासको आधार
देशको सबभन्दा ठूलो सम्पत्ति प्राकृतिक स्रोत नभई मानव संसाधन हो। शिक्षा बिना मानव संसाधन अविकसित, अयोग्य र निर्बल रहन्छ। शिक्षा प्राप्त मानिसले आफ्नो क्षमताको भरपूर उपयोग गरेर समाजमा सकारात्मक योगदान दिन सक्छ। शिक्षाले मानिसमा सिप, ज्ञान, अनुशासन, सोच्ने तरिका र उत्तरदायित्वको भावना विकसित गर्छ। यी सबै तत्वहरू देश निर्माणको मेरुदण्ड हुन्।
शिक्षाले राजनीतिक चेतना जगाउँछ
शिक्षाले नागरिकलाई आफ्नो अधिकार र कर्तव्यबारे सचेत बनाउँछ। शिक्षित जनशक्तिले मात्र राम्रो नेतृत्व चुन्न सक्छ, नीति निर्माणमा प्रभाव पार्न सक्छ र भ्रष्टाचार विरुद्ध आवाज उठाउन सक्छ। निरक्षर समाजमा असमानता, अन्धविश्वास र शोषण मौलाउँछ, जुन विकासको बाधक हुन्छ। शिक्षाले जनतालाई सक्रिय र जिम्मेवार नागरिक बनाउँछ, जसले लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउँछ।
आर्थिक विकासमा शिक्षाको योगदान
शिक्षित जनशक्तिको प्रयोगबाट उद्योग, कृषि, व्यापार र प्रविधि क्षेत्रको विकास हुन्छ। वैज्ञानिक, इन्जिनियर, डाक्टर, शिक्षक, उद्यमीजस्ता सीपयुक्त पेशेवरहरूको आवश्यकता प्रत्येक राष्ट्रलाई हुन्छ। शिक्षाले श्रमलाई दक्ष बनाउँछ, रोजगारीको सम्भावना बढाउँछ र गरिबी न्यूनीकरणमा सहयोग पुर्याउँछ। विकसित राष्ट्रहरूमा शिक्षा र प्राविधिक सीपको उच्च विकासले आर्थिक चमत्कार ल्याएको देख्न सकिन्छ।
सामाजिक समानता र समावेशी विकासमा शिक्षा
शिक्षा सबै वर्ग, जात, लिंग, धर्मका मानिसलाई समान अवसर दिन्छ। शिक्षाले लैङ्गिक असमानता घटाउँछ, जातीय विभेद हटाउँछ, र सामाजिक न्याय प्रवर्द्धन गर्छ। शिक्षा बिना समावेशी विकासको कल्पना गर्न सकिँदैन। एक शिक्षित समाजमा सहिष्णुता, बन्धुत्व र समन्वय हुन्छ, जुन दिगो विकासका लागि अत्यावश्यक हो।
नवीनता र प्रविधिमा आधारित विकास
२१औं शताब्दी सूचना, प्रविधि र नवीनताको युग हो। उच्च शिक्षा र अनुसन्धानका माध्यमबाट वैज्ञानिक आविष्कार र प्रविधिगत सुधार सम्भव हुन्छ। प्रविधिको प्रयोगले कृषि, स्वास्थ्य, यातायात, सूचना र सञ्चार क्षेत्रलाई अत्यन्त प्रभावकारी बनाएको छ। यो सम्भव भएको छ– शिक्षित र अनुसन्धानमुखी समाजका कारण।
शिक्षा र संस्कृतिको सम्वर्द्धन
शिक्षाले परम्परा, संस्कृति र भाषा संरक्षणमा समेत योगदान दिन्छ। आफ्नो पहिचान, इतिहास र मूल्यहरूलाई जान्न र आत्मसात गर्न शिक्षा आवश्यक हुन्छ। शिक्षाले नयाँ विचारलाई आत्मसात गर्दै, पुराना राम्रा कुरालाई संरक्षण गर्ने दृष्टिकोण दिन्छ। यसरी शिक्षा देशको सांस्कृतिक सम्पदाको संवाहक बन्ने काम गर्छ।
राष्ट्रिय एकता र सहिष्णुता प्रवर्द्धन
शिक्षाले विभाजन होइन एकता सन्देश दिन्छ। शिक्षित मानिसले अरूको विचार, धर्म, संस्कृति र दृष्टिकोणको सम्मान गर्छ। विविधतामा एकता ल्याउने क्षमता शिक्षाको विशेषता हो। यस्तो सामाजिक सद्भावले राष्ट्रिय एकता बलियो बनाउँछ, जुन विकासको पूर्वशर्त हो।
संक्षेपमा भन्नुपर्दा, शिक्षा विकासको आधारभूत शिला हो। शिक्षाबिना समृद्धि, स्थायित्व, स्वतन्त्रता र सम्मानित जीवनको कल्पना सम्भव छैन। नेपालको सन्दर्भमा पनि हामीले शिक्षा क्षेत्रमा लगानी बढाउनुपर्छ, गुणस्तरीय शिक्षा सबका लागि सुनिश्चित गर्नुपर्छ, र शिक्षालाई व्यावसायिक तथा जीवन उपयोगी बनाउनेतर्फ ध्यान दिनुपर्छ। शिक्षित समाज मात्र समृद्ध राष्ट्र निर्माणको वाहक बन्न सक्छ। त्यसैले, “शिक्षामा लगानी समृद्धिमा आधार” भन्ने नारालाई व्यवहारमा उतार्न आजको आवश्यकता हो। (लेखकः हरिसिद्धी प्रा. वि. महाभारत २ काभ्रेका प्रधानाध्यापक हुनु हुन्छ )
नारायण धिताल । ४ श्रावण २०८२, आईतवार १२:५०